Bouwen aan relaties en een gezamenlijk waardenkompas
In deze fase is het belangrijk een relatie op te bouwen met de vraagsteller/opdrachtgever en de mensen die een sleutelrol in het actieonderzoek gaan spelen. Het is belangrijk om hen mee te nemen in de kernwaarden van actieonderzoek en een dialoog aan te gaan over wat die waarden voor hen betekenen en hoe jullie hier tijdens het actieonderzoek vorm aan willen geven.

Beschikbare kennis inventariseren
Het is in deze fase ook waardevol om relevante publicaties in kaart te brengen. Dat kan wetenschappelijke literatuur zijn, maar denk ook aan blogs, discussies op sociale media, beleidsdocumenten of artikelen in vaktijdschriften. Deze publicaties helpen bij het beter begrijpen van het vraagstuk en voorkomen dat jullie dingen gaat doen die al ontwikkeld, bedacht of uitgezocht zijn. Het kan jullie ook op zaken wijzen waarover jullie nog niet nagedacht hadden. Daarnaast helpt het jullie om keuzes te motiveren en is het niet zelden een voorwaarde voor een subsidie- of projectvoorstel. Ook bij het meekrijgen van bestuurders en managers in jullie plannen is het verwijzen naar publicaties vaak een effectief middel. Last but not least, de inventarisatie van kennis is nodig om jullie kennisdoelen te bepalen: wat willen jullie aan nieuwe kennis ontwikkelen?

Verander- en leerbehoeften inzichtelijk maken
Eén van de belangrijkste aspecten van deze fase is het bepalen van de verander- en leerbehoeften van de betrokkenen. Wat houdt mensen bezig? Wat willen ze ontdekken? Welke problemen ervaren zij en welke vragen leggen ze bij elkaar of jou neer?

Het ophalen van de behoeften, vragen en twijfels helpt om het vraagstuk beter de begrijpen en uit te diepen. Het creëert ook betrokkenheid en commitment bij het project. Het is in deze fase belangrijk om verschillende perspectieven op de huidige situatie te benutten. De stakeholderanalyse geeft je zicht op wie je kunt betrekken.

Procedurele zaken op orde hebben
Het is waarschijnlijk niet het leukste onderdeel van je actieonderzoek, maar wel belangrijk: zorgen dat je zorgvuldig omgaat met de data die je verzamelt, goede randvoorwaarden creëert voor de mensen die meedoen en dat je voldoet aan wet- en regelgeving. Zorg dat je tenminste de volgende zaken op orde hebt:

Co-creatie van het plan

Betrokkenheid organiseren
Het is zaak om eerst goed stil te staan bij wie welke rol hebben in de co-creatie van het actieplan. Je kunt bijvoorbeeld eerst met een klein (project)team een opzet maken en dat vervolgens voorleggen aan de belangrijkste stakeholders. Het voordeel van een ‘lean and mean’ opzet is dat je sneller tot een plan komt. Een belangrijk nadeel is dat de stakeholders die je niet laat meedenken zich minder betrokken voelen en er dus minder commitment op de acties is bij hen. Ook kun je hierdoor belangrijke perspectieven en kennis missen. Vaak is het dus verstandig de tijd te nemen voor het maken van een actieplan met een diverse, brede groep stakeholders.

Facilitator aanwijzen
Wijs iemand aan die het proces om tot het actieonderzoeksplan te komen faciliteert. Dat kun jij als actieonderzoeker zijn, of een van de andere participanten. De diverse stakeholders kunnen samen de informatie uit de diagnosefase duiden, verbeteracties bedenken en prioriteren en een plan maken over hoe die acties het beste kunnen worden uitgevoerd. Durf als actieonderzoeker ook je eigen verwondering te laten spreken en benut je frisse blik als relatieve buitenstaander. Spiegel mensen, laat de verschillende perspectieven spreken en breng je kennis van methodieken en werkvormen in om tot een zorgvuldige selectie van methodieken, concrete acties en een planning te komen.

Methodieken en werkvormen kiezen
Denk goed na over welke methodieken en werkvormen je wilt inzetten bij de totstandkoming van jullie actieplan. Zorg dat deze aansluiten bij de groepsgrootte, belevingswereld, vaardigheden en wensen van de mensen met wie je het actieplan gaat maken.

Plan voor monitoring en verslaglegging
De acties uit jullie actieplan zullen gevolgen hebben voor de mensen, de processen en/of relaties in de organisatie. Wees scherp op hoe mensen reageren op de plannen, breng in kaart wat de effecten van de ingezette acties zijn en bedenk dus hoe je daar data over gaat genereren en vastleggen. Je kunt hiervoor verschillende methodieken inzetten, zoals focusgroepen, observaties en het ophalen van gebruikersdata van digitale toepassingen.

Verander-, kennis en leerdoelen bepalen
Als je op basis van je diagnose een goed zicht hebt op wat er al aan relevante kennis is en wat mensen willen leren en veranderen, kun je met de belangrijkste stakeholders de verander- leer- en kennisdoelen van het actieonderzoek bepalen. Die doelen kunnen natuurlijk gaandeweg nog wijzigen, maar deze doelen geven richting aan de stappen die volgen.

Kennisdoelen in onderzoeksvragen
Je kennisdoelen kun je uitwerken in hoofd- en deelvragen die je wilt beantwoorden. Het helpt om daarbij het op basis van  Oost & Markenhof (2002) na te denken over de verschillende soorten onderzoeksvragen die je kunt stellen:

Leerdoelen formuleren
Bij het bepalen van de leerdoelen is het zinvol om de volgende drie vragen te beantwoorden:

Cruciaal bij het komen tot leerdoelen zijn drie vragen: 

1. Wie willen iets leren? 
2. Welke kennis hebben zij daarbij nodig? 
3. Welke vaardigheden dienen zij daarbij te ontwikkelen? 

Een leerdoel geeft een antwoord op elk van deze drie vragen.

Veranderdoelen formuleren
Veranderdoelen gaan over dat wat jullie met het in gang gezette veranderproces willen bereiken. Daarbij kun je nadenken over resultaten volgens vaste modellen zoals quadruple aim, aan tastbare producten zoals het opleveren van een prototype, website of publicatie, aan nieuwe werkwijzen of andersoortige organisatieveranderingen. Denk goed na over hoe groot/klein en abstract/concreet je je doelen wil formuleren.

Keuzes maken
Actieonderzoek werkt niet volgens een blauwdruk en kent een cyclisch en emergent design. Dat betekent dat het verstandig is het actieplan voor de korte termijn preciezer uit te werken dan voor de lange termijn.

Bij de uitwerking van de plannen voor de korte termijn ontkom je niet aan het maken van keuzes en het stellen van prioriteiten: wat gaan we eerst doen en wat doen we voorlopig niet? Dergelijke besluitvormingsprocessen kunnen spanningen met zich meebrengen. Juist dat is ook een belangrijk onderdeel van het proces en kun je zien als “data” die je veel leren over het vraagstuk, de verhoudingen en belangen. Zie dit dus niet als een probleem, maar als een leerzaam en cruciaal onderdeel van je actieonderzoek. Er zijn verschillende onderzoeksvormen en methodieken om tot besluiten over prioriteitstellingen te komen, zoals generatieve discours-analyse en deep democracy.

Je kunt het design van je actieonderzoek voor de lange termijn meer open houden door verschillende scenario’s te schetsen op basis van de bevindingen die jullie bij de start denkbaar achten. Daarbij is het vooral belangrijk om te benoemen hoe jullie voornemens zijn keuzes te zullen maken over de focus, methodieken en andere aspecten van jullie actieonderzoek. En hoe jullie die keuzes zullen vastleggen.

Projectstructuur vormgeven
Start met het bouwen aan je projectteam en denk na over het inrichten van een stuur- of klankbordgroep. Denk samen met je opdrachtgever en andere belangrijke betrokkenen na over welke functies, kennis en vaardigheden je nodig hebt voor een succesvol actieonderzoek. Zorg dat je zowel praktijkprofessionals, cliënten/patiënten als bestuurders/managers aan je project weet te binden.

Data Management Plan (DMP)
Had je nog geen Data Management Plan? Dan is het nu echt wel zaak om dat te gaan regelen. In dit plan beschrijf je welke data je gaat verzamelen, hoe je de data vastlegt en beheert en wat er na afloop van het onderzoek of project met de data gebeurt. Naast dat het steeds vaker verplicht is om een DMP te hebben, is het ook voor je onderzoek belangrijk hier van te voren goed over na te denken. Het voorkomt vervelende verrassen en helpt je met het bewaren van het overzicht. Het DMP is een levend document. Veel kan je van te voren nog niet in detail uitwerken of uitdenken en vul je gaandeweg in.