Je kunt de kernwaarden van actieonderzoek in al je werkzaamheden toepassen. Tegelijkertijd is actieonderzoek niet voor elke uitdaging geschikt. We zetten daarom de voordelen van actieonderzoek op een rijtje en laten je zien in welke situaties actieonderzoek een krachtige manier van werken is. Ook benoemen we de situaties waarin je misschien beter niet voor actieonderzoek kunt kiezen.
Graag zetten we de voordelen van actieonderzoek op een rij. Niet zozeer om je van de waarde van actieonderzoek te overtuigen, maar omdat we denken dat het jou als actieonderzoeker kan helpen om aan anderen uit te leggen waarom je voor actieonderzoek kiest.
Mis je een voordeel of zie jij de voordelen anders? Stuur ons een e-mail of deel je visie en ervaringen in de Community. Dan komen we samen tot een steeds mooiere omschrijving van de voordelen van actieonderzoek.
Wil je actieonderzoek op een laagdrempelige manier uitleggen? Deze infographic kan je daarbij helpen.
De voordelen van actieonderzoek:
Democratisch
Actieonderzoek is een democratische manier van veranderen, onderzoeken en leren. Mensen worden uitgenodigd om mee te denken, te praten, te doen en te beslissen.
In een actieonderzoek is het niet de onderzoeker die bepaalt wat de belangrijkste vragen zijn. Je probeert juist te vertrekken vanuit een vraagstuk dat mensen in hun dagelijks leven of werk ervaren. Samen met de belangrijkste stakeholders bepaal je welke doelen het actieonderzoek dient en wie wanneer op welke wijze participeert. Dat betekent dus ook dat het nooit (alleen) het management is dat bepaalt wat het doel is van het actieonderzoek en welke verandering op welke wijze waar in een organisatie/netwerk moet worden doorgevoerd. Al dat soort keuzes neem je zoveel als mogelijk samen op basis van een dialoog tussen de belangrijkste betrokkenen.
Het participatieve karakter van actieonderzoek is voor veel mensen een uitdaging. Wie betrek je? Waarom? Hoe? Op de pagina met kernwaarden lees je meer over het vormgeven van participatie.
Empowerment
Met een actieonderzoek hoop je een bijdrage te leveren aan de persoonlijke en professionele ontwikkeling van de deelnemers. Alle mensen die meedoen aan een actieonderzoek doen tijdens het actieonderzoek immers nieuwe vaardigheden en kennis op. Daarmee kan actieonderzoek mensen ‘empoweren’: ze zijn beter in staat de eigen situatie te onderzoeken, knelpunten te agenderen en met anderen tot oplossingen en door hen gewenste veranderingen te komen.
Wanneer methodieken en werkvormen aansluiten op de belevingswereld, wensen en vaardigheden van deelnemers is de kans groter dat een actieonderzoek het verschil maakt voor de mensen die meedoen. Denk dus samen goed na over welke methodieken en werkvormen je wanneer en hoe inzet. Je kunt hiervoor inspiratie opdoen in ons overzicht van methodieken en overzicht van werkvormen.
Draagvlak
Actieonderzoek is een proces van samen onderzoeken, samen leren en samen veranderen. Het begint altijd bij een vraag, wens of knelpunt dat mensen in hun dagelijks leven of werk ervaren. Daardoor is de kans dat mensen de resultaten of gerealiseerde veranderingen begrijpen, steunen en bestendigen ook groter. Mensen hebben immers zelf een bijdrage geleverd aan het veranderproces en zich hieraan verbonden. Het participatieve karakter verhoogt daarmee de legitimiteit voor hetgeen er in het actieonderzoek gebeurt en wat daarvan het resultaat is.
Impact
Elk actieonderzoek stelt zich ten doel om een complex vraagstuk op te lossen. Het actieonderzoek is een proces van samen veranderen, samen leren en samen onderzoeken. In dit proces is er steeds het streven naar directe en indirecte impact: impact op de mensen, processen, organisatie(s) die direct bij het actieonderzoek betrokken zijn. En indirect doordat de ervaringen, inzichten en resultaten van het actieonderzoek ook door andere mensen met vergelijkbare uitdagingen kunnen worden benut. Met andere woorden, actieonderzoek levert ‘practical theories’, ‘actionable knowledge’, tastbare producten of andere resultaten op de transfereerbaar. De kans op trasnfereerbare resultaten is bij een actieonderzoek relatief groot doordat het plaatsvindt in de weerbarstige praktijk. Omdat je als actieonderzoeker met je neus op de verandering zit er zelfs deel van uitmaakt, zie je welke details het verschil maken en ontstaan.
Actieonderzoek heeft een cyclisch karakter. Dat betekent dat we in meerdere iteraties toewerken naar het realiseren van dromen en doelen. Daarom is het belangrijk om bij het uitdenken van de fasen van jullie actieonderzoek goed na te denken over wat je de eerstvolgende cyclus wilt doen en bereiken. Vaak werkt het daarbij goed om de acties en doelen per cyclus niet te groot te maken. Op de pagina fasen van actieonderzoek lees je meer over het vormgeven van de cycli van je actieonderzoek.
Kruisbestuiving tussen kennisbronnen
Bij actieonderzoek combineer je theoretische kennis, ervaringskennis, belichaamde kennis en persoonlijke verhalen. Er is geen hiërarchie tussen deze kennisbronnen.
Het samenbrengen van deze kennisbronnen zorgt voor kruisbestuiving. Hierdoor ontstaan vaak verrassende inzichten, ideeën en kansen.
Wendbaarheid is een belangrijke succesfactor voor innovatie. Door het proces van ontwerpen, uitproberen en evalueren steeds te herhalen, wordt de innovaties steeds verfijnder en passender bij de vaardigheden en behoeften van de mensen die er de voordelen van gaan ervaren. In de kennisbank zijn diverse modellen te vinden voor het proces van innoveren en het vormgeven van participatie bij deze innovatieprocessen.
Actieonderzoek zetten we in bij een ingewikkeld probleem in de praktijk. Dat wil zeggen: een probleem waarin verschillende belangen en meningen door elkaar heen lopen. En we niet goed weten wat er precies aan de hand is of hoe we dat moeten oplossen.
Actieonderzoek is een goed idee in de volgende situaties:
Taaie problemen
Actieonderzoek is vooral geschikt voor taaie problemen (ook wel ‘wicked problems’ genoemd). Bij een taai probleem zijn veel stakeholders met verschillende normen, waarden en belangen betrokken en kunnen we niet voorspellen hoe een verandering zal uitpakken. Er is dus gebrek aan voorspelbaarheid, kennis over de effecten van een innovatie en gebrek aan consensus. Denk aan digitale zorginnovaties en klimaatverandering. Niet iedereen vindt deze veranderingen wenselijk, er spelen tegenstrijdige belangen onder een diverse groep stakeholders en voor diverse mogelijke oplossingen geldt dat we niet goed kunnen voorspellen wat de effecten gaan zijn. Juist door het open en onderzoekende karakter, past de aanpak van actieonderzoek bij taaie problemen.
Bij het ontwerp van innovaties
Actieonderzoek is uitermate geschikt bij het ontwerpen van innovaties. Wanneer je met een innovatie aan de slag gaat is er vaak sprake van ‘onbekend probleem, onbekende oplossing’ of ‘bekend probleem, onbekende oplossing’. Denk aan het oplossen van de wachtlijsten in de GGZ of de samenwerkingsproblematiek in de jeugdzorg. Actieonderzoek helpt je om verschillende perspectieven, methodieken en kennisbronnen te benutten en een innovatie in korte cycli van leren en verbeteren te ontwikkelen. Door innovatieprocessen participatief, reflexief en cyclisch in te richten, vergroot je de kans op impactvolle innovaties.
Evaluatie van complexe interventies
Je wilt in kaart brengen wat het effect in van een complexe interventie, zoals een nieuwe innovatie of nieuw beleid rond een complex vraagstuk. Klassieke evaluaties en effectstudies zijn vaak niet geschikt voor dergelijke complexe interventies. Deze interventies zijn immers permanent in ontwikkeling en bovendien zijn interventie en context met elkaar verweven.
Klassieke evaluaties zijn vaak te log en onvoldoende wendbaar voor complexe interventies. Soms zien onderzoekers en professionals bijvoorbeeld al halverwege een effectstudie dat aanpassingen aan de interventie nodig zijn, maar moeten zij eerst de evaluatie volgens het onderzoeksprotocol afronden om pas daarna te kunnen bijstellen. Een actieonderzoek wil juist al tijdens een de uitvoering van een interventie een bijdrage leveren aan het vraagstuk dat deze interventie beoogt op te lossen. Bijvoorbeeld door tussentijdse inzichten te vertalen naar aanpassingen aan de interventie. Of door terug naar de tekentafel te gaan als de interventie toch niet de juiste blijkt te zijn.
Actieonderzoek helpt om effecten beter te begrijpen en dus helder te krijgen wat het ‘succes’ of ‘falen’ van een interventie verklaart. Doordat alle betrokkenen inclusief de onderzoeker zo actief betrokken zijn, ontstaan belangrijke inzichten in hoe gevonden effecten te verklaren zijn. Actieonderzoek is dus een interessant alternatief voor klassieke evaluaties zoals de “randomised controlled trial” (RCT).
Lees hier meer over lerend evalueren.
Het uitrollen van succesvolle werkwijzen
Actieonderzoek is ook geschikt voor het vertalen van de inzichten uit eerdere onderzoeks- en verandertrajecten: hoe verspreiden we de interventie of innovatie die succesvol is gebleken in context A naar context B? Hoe zorgen we er bijvoorbeeld voor dat zorgprofessionals ook echt hun handen regelmatig wassen omwille van de handhygiëne nu we met elkaar kunnen vaststellen dat dat dit de patiëntveiligheid ten goede komt?
Een actieonderzoeker kijkt naar wat we door eerder onderzoek al weten over dit vraagstuk en probeert op basis daarvan de interventie samen met de lokaal betrokkenen in een nieuwe context vorm te geven. Bij dit proces van transfereren, ontstaan vaak weer nieuwe inzichten over de succesfactoren van een innovatie. Bovendien vindt er door het participatieve karakter van het opschalingsproces een proces van draagvlakverwerving en leren onder de betrokkenen plaats.
Wij raden actieonderzoek in de volgende situaties af:
Simpele problemen
Actieonderzoek is een overkill wanneer je te maken hebt met een simpel probleem waarvoor een simpele oplossing voor handen is. Een simpel probleem wordt ook wel een tembaar probleem genoemd. Hiervan is sprake wanneer we bekend zijn met de oorzaken van het probleem, er weinig discussie is over de wenselijkheid van het oplossen van het probleem en over de oplossingsrichting(en). Denk bijvoorbeeld aan het trainen van mensen in het gebruiken van computersoftware of het verbeteren van een productieproces.
Weinig tijd
“Alleen ga je snel, samen kom je verder.” Het is een bekend gezegde dat vaak opgaat. Participatie van alle betrokkenen kost tijd, energie en daarmee ook geld. Wanneer het hieraan ontbreekt, zijn andere manieren van werken wellicht logischer. Tegelijkertijd is deze ‘diagnose‘ wellicht ook een interessant vertrekpunt voor een actieonderzoek naar hoe dit komt en wat er speelt.
Neem bijvoorbeeld de situatie waarin cruciale stakeholders geen tijd kunnen of willen besteden aan het actieonderzoek. In dergelijke gevallen kun je de diagnosefase richten op de vraag: hoe komt het dat sommige mensen wel met deze uitdaging aan de slag willen en anderen hier geen tijd en geld voor willen vrijmaken? Je kunt reflectie organiseren op de redenen voor het gebrek aan tijd en draagvlak. Op basis daarvan kunnen jullie je herbezinnen op de haalbaarheid en wenselijkheid van een gezamenlijk actieonderzoek.
Op zoek naar universele wetten
Actieonderzoek is niet bedoeld om universele wetten of algemeen geldende causale relaties te ontdekken. Actieonderzoekers proberen namelijk vooral de wisselwerking tussen interventie en context te begrijpen en gaan ervan uit dat elke context en persoon uniek is.
Het bovenstaande betekent niet dat je in een actieonderzoek geen kennis over de werkzaamheid van interventies kunt benutten of ontwikkelen. Sterker nog, actieonderzoek is juist uitermate geschikt voor het (lerend) evalueren van complexe innovaties.
Je kunt bijvoorbeeld samen met betrokkenen (verpleegkundigen, patiënten, artsen) wetenschappelijke kennis over het effect van ‘samen beslissen’ bestuderen en verbinden aan de ervaringskennis en persoonlijke verhalen van betrokkenen. Om van daaruit de praktijk van consultvoering en gezamenlijke besluitvorming te verbeteren en tot nieuwe inzichten te komen over de werkzame elementen van het organiseren van ‘samen beslissen’. Lees hier meer over (lerend) evalueren.
Behoefte aan voorspelbaarheid
Wanneer je veel waarde hecht aan voorspelbaarheid en structuur ga je waarschijnlijk ongelukkig worden van de wendbaarheid die een actieonderzoek van je vraagt.
Ben je toch overtuigd van de waarde van actieonderzoek voor het vraagstuk dat voorligt? Dan kun je nadenken over hoe je jezelf kunt trainen in het cyclisch werken met emergente designs en/of kun je de samenwerking zoeken met mensen die zich hier vertrouwd mee weten en zich specifiek ontfermen over het onderdeel ‘wendbaarheid’.
Om scherp te krijgen wat actieonderzoek inhoudt, helpt het om de verschillen met broertjes en zusjes van actieonderzoek inzichtelijk te krijgen. Die vind je op de pagina theoretische verdieping.
